Titelfoto: Vera Bergkamp door Roel Wijnants, CC BY-NC 2.0.

Even leek de bezinning zich weer te hebben meester gemaakt van politici die nog maar kortgeleden met veel aplomb verkondigden dat er een nieuw tijdperk was aangebroken. Een periode waarin wordt afgerekend met ‘de oude politiek’, waarin eindelijk plaats gemaakt wordt voor ‘ambitie’, ‘inhoud’ en ‘nieuw leiderschap’. Maar het bekokstoven gaat vrolijk verder, zo bewijst de verkiezing van Vera Bergkamp tot Kamervoorzitter stelt Freek van Beetz.

Na dat urenlange Kamerdebat in de nacht van 31 maart op 1 april met vergeten uitspraken, gemankeerde herinneringen, uit het lood geslagen morele kompassen en verkenners die zelf het spoor bijster bleken, hebben de koude paasdagen ontnuchtering gebracht. Het gezegde dat het vertrouwen te voet komt en te paard gaat, blijkt nog een aanhangsel te hebben: het kan kennelijk ook nog weer – heimelijk – terugkruipen, zo bleek na het Paasweekeinde. In de schaduw van vertrouwelijke ‘persoonlijke’ telefoontjes ontluikt kennelijk onderling vertrouwen…

Persoonlijk gesprek

Zo’n goed ‘persoonlijk gesprek’ op de Tweede Paasdag tussen Mark Rutte en Sigrid Kaag ruimde de afgelopen donderdagnacht opgeworpen obstakels uit de weg. Dat en passant ook de weg werd geëffend om D66-Kamerlid Vera Bergkamp naar de voorzitterszetel te dragen, is gisteren, woensdagmiddag, gebleken. Het heeft er alle schijn van dat het ‘Bekokstoven’ (“Tegels lichten”, H.J.A. Hofland) nog steeds tot de gereedschapskist van de Nederlandse Autoriteiten behoort. De meeste Kamerleden lijken volgens de uitgestippelde partijlijnen te hebben gestemd. Hoezo ‘nieuw leiderschap’, hoezo ‘andere bestuurscultuur’?

Beste kandidaat

Mevrouw Arib is met dank voor haar verdiensten richting de Kamerbankjes van de PvdA terugverwezen en de beste kandidaat – ook volgens objectieve parlementaire journalisten – Martin Bosma, want PVV (en dus volgens sommigen ’islamofoob’ en ‘racist’), is opnieuw de positie van Kamervoorzitter niet gegund.

Rutte IV

Daags na het debat van vorige week donderdag en vrijdag heb ik al beweerd dat ik de kans hoog inschatte dat er toch een nieuw kabinet-Rutte zou komen, Rutte IV dus, met dezelfde partijen. Toen tal van VVD-coryfeeën na afloop van dat debat zich zo eendrachtig achter en rond hun leider schaarden, achtte ik het steeds minder waarschijnlijk dat een kabinet met een andere samenstelling ook maar enige kans van slagen, laat staan tot overleven, zou hebben. Een kabinet met maar liefst zeven partijen zou al snel rollebollend uit elkaar spatten; CDA en D66 durven dat ‘krankzinnige avontuur’ (Hans van Mierlo) waarschijnlijk ook niet aan.

Reprise

Dus zijn VVD en D66 tot elkaar veroordeeld en zal ook het CDA zich uiteindelijk wel aansluiten. Dat voor de CU de paasdagen de dagen van inkeer zouden betekenen, compliceert een reprise van Rutte III in de gedaante van een vierde kabinet met dezelfde signatuur. Of er dan toch nog een vierde partij aanhaakt, zal wel blijken. Misschien kan de Scandinavische ervaring met minderheidskabinetten ook hier eens beproefd worden. GroenLinks en de PvdA hebben trouwens, zoals gisteren bleek, de deur ook nog niet helemaal dicht gesmeten.

Tjeenk Willink

Minister van Staat Herman Tjeenk Willink mag nu als informateur de scherven ruimen en in kaart brengen of de formatie weer vlot kan worden getrokken. Zijn naam gonsde al snel rond.

Tjeenk Willink (PvdA) was in de jaren ‘80 Regeringscommissaris voor de Reorganisatie van de Rijksdienst, was voorzitter van de Eerste Kamer (1991-1997), tussen 1997 en 2012 vicepresident van de Raad van State en hij was betrokken bij de formatie van vele kabinetten. Kortom, ‘gepokt en gemazeld’ in het Haagse. Een man van de oude politiek weliswaar, maar met scherp inzicht in waar de overheid in toenemende mate tekortschiet. Eind 2018 verscheen zijn boek Groter Denken, Kleiner Doen.

“We zijn de democratische rechtsorde aan het uithollen. Die is me te dierbaar, ik wil niet het verwijt krijgen dat ik niks heb gezegd,” zei hij in de NRC van 12 december. “Die democratische rechtsorde is, na de ontzuiling en ontkerkelijking, ons enig overgebleven gemeenschappelijk fundament.”

Betonrot

En juist aan dat fundament knaagt betonrot, schreef ik een paar jaar terug naar aanleiding van dat interview in mijn column: maatschappelijke onvrede, politieke vervreemding en het verdwijnen van het politieke midden. Die betonrot is volgens Tjeenk Willink onder meer zichtbaar in de groeiende ongelijkheid en in tekortschietende publieke dienstverlening. Door het – in mijn woorden – volstrekt doorgeschoten streven naar rationalisatie van het bestuur, door kennelijk ontembare schaalvergroting en ondoordachte ‘vermarkting’ van overheidstaken.

Managementdenken

“We vroegen ons af wat economisch goed was, of efficiënt. Wat consultants sindsdien allemaal hebben aangericht. Je kan wel politiebureaus sluiten omdat je digitaal aangifte kan doen. Maar het menselijke gezicht is verdwenen.” Tjeenk Willink heeft dus oog voor de bestuurlijke verlamming, maar de vraag is of hij in deze (in-)formatiefase de bestuurscultuur van het ‘managementdenken’, waarvan Rutte het symbool is geworden, kan helpen doorbreken. Daar heb ik zo mijn twijfels over.

Rutte mag dan wel plotsklaps het jargon over de noodzakelijke veranderingen in die bestuurscultuur hebben overgenomen (hij beloofde deemoedig dat hij de thema’s die Omtzigt vaak aansnijdt – de bestuurscultuur, macht en tegenmacht – nu volop in de formatie aan bod wil laten komen), maar ik vraag me af of dat meer dan lippendienst zal blijken te zijn.

Bestuurlijke verlamming

Immers, ook in de afgelopen regeerperiode hebben, ondanks de waarschuwingen en kritiek, de tekenen van bestuurlijke verlamming en tekortschietende dienstverlening de besluitvormers niet tot de noodzakelijke, drastische beleidsaanpassingen gebracht. Alle inzet van Rutte was altijd gericht op het bijeenhouden van de coalitie. Knap, werd wel eens gezegd, maar deze managementstijl heeft veel onheil (toeslagenaffaire) niet voorkomen en kenmerkt zich ook door soms onnavolgbare politieke compromissen: probeert u maar eens aan een willekeurige buitenlander uit te leggen dat we in ons land pas weer huizen kunnen bouwen als we overdag op snelwegen niet meer dan 100 km per uur gaan rijden.

Het zou zomaar kunnen dat Tjeenk Willink erin slaagt om de partijen weer tot coalitiegesprekken te verleiden. Het land moet immers weer worden geregeerd, zoals Rutte steeds betoogt. Maar voor die vierde ambtstermijn van Rutte zal, ondanks diens betoonde berouw, de VVD een hoge prijs moeten betalen. De verkiezing van Vera Bergkamp is daarvan de eerste ingediende en aan D66 betaalde rekening. Nog meer ‘links beleid, meer EU, meer klimaat, meer migratie…zullen volgen. VVD: tel je zegeningen.